شیرینِ خسرو 

                                                      شامیرام داودپوریان

   مطالعه تاریخ ایران از روزگار باستان تا به امروز نشانه هایی از آشوریها و تأثیرشان بر زندگی مردم به دست می دهد. در بسیاری از این کتاب ها مانند کتب تاریخی، جعرافیایی، سفرنامه ها و... می توان ردپای این قوم  قدیمی و نامدار را مشاهده کرد، هرچند در بسیاری ازموارد با نامهایی مختلف که اغلب حاکی از تعلقشان به دین و فرقه خاصی مانند ارتودوکس، سریانی، کلدانی و غیره است، نامیده شده اند. دراین میان و در حالی که همواره از مردان و اقدامات و فعالیتهایشان ذکر شده، کمتر سخنی از زنان  به میان آمده است. با این وجود  بوده اند زنانی که شخصیتی چندان قوی و جذاب داشته اند که نامشان بر صفحات تاریخ نقش شده است. از این زنان می توان شیرین زن خسرو پادشاه ساسانی را نام برد که داستان عشق خسرو و همچنین فرهاد کوه کن به او از جالب ترین داستانها در تاریخ ادبیات ایران به شمار می رود.                                                        

   خسرو دوم از پادشاهان ساسانی، که در سال 484 بعد از میلاد بر تخت سلطنت نشست دارای دو همسر مسیحی بود. یکی آنها شیرین نام داشت وبنا بر تعدادی از نوشته ها، ارمنی بود و اهل ارمن. همسر دیگر او مریم یا ماری دختر پادشاه روم، موریس بود. نظامی در کتاب خسرو وشیرین داستان عشق این دوتن را با زیبایی به رشته نظم درآورده و یکی از زیباترین حکایات ادبیات فارسی را می آفریند.                             

   بنا براین حکایت، خسرو از طریق ندیم خود که شاپور نام دارد در مورد شیرین  و زیبایی او می شنود و       شاپور را روانه کوهستان می کند.                                                                                                 

   در آن جا شاپور به دیری کهنسال رفته و از کشیشان آن دیر  درخواست می کند که محل زندگی شیرین را به او نشان دهند. فردای آن روز در محل فرود شیرین، شاپورتمثالی از خسرو را در معرض دید او قرار می دهد و پنهان می شود. او این عمل را سه بار تکرار می کند و سپس به دیدن شیرین می رود و درباره خوبی ها و دلاوری های  خسرو با او صحبت می کند و در نهایت از عشق خسرو به او خبر می دهد. بدین ترتیب شیرین هم عشق خسرو را به دل می گیرد و انگشتری را که شاپور از طرف خسرو به او می دهد قبول می کند.        

   بعد از این واقعه شیرین و خسرو همدیگر را ملاقات می کنند و شیرین از این ملاقات می گریزد. اما غم دوری او را تاب نمی آورد و به مدائن به مشکوی خسرو می رود ولی خسرو را نمی یابد زیرا خسرو به قصد شکار بیرون رفته و از آنجا جهت دیدن شیرین قصد سرزمین او را می کند. خسرو تصمیم می گیرد قصری برای شیرین بسازد و این قصر را در ده فرسنگی کرمانشاهان بنا می کند. این مکان بعدها به نام قصر شیرین نامیده شد که شهری در استان کرمانشاهان می باشد.                                                                          

   پس از مرگ  پدر، خسرو به مدائن رفته و بر تخت سلطنت می نشیند. و در این میانه چندین بار با شیرین ملاقات می کند. مهین بانو عمه شیرین که از عشق این دو خبردار است با شیرین صحبت می کند:       

تو گنجی سر به مهر و ناگشوده                     بد و نیک جهان نا آزموده

جهان نیرنگها داند نمودن                        به دُر دزدیدن و یاقوت سودن

گر این صاحب قران دلداده توست        شکاری بس شگرف افتاده توست

ولیکن گرچه بینی ناشکیبش                          نباید دل نهادن بر فریبش

نباید کز سر شیرین زبانی                       خورد حلوای شیرین رایگانی

فرو ماند تو را آلوده خویش                       هوای دیگری گیرد فرا پیش

بسا گل را که نغز و تر گرفتند                      بیفکندند چون بو برگرفتند

بسا باده که در ساغر کشیدند               به جرعه ریختندش چون چشیدند

تو خود دانی که وقت سرفرازی              زناشویی به است از عشقبازی

چو شیرین گوش کرد آن پند چون نوش     نهاد ان پند را چون حلقه در گوش

دلش با آن سخن همداستان شد                که او را نیز در خاطر همان بد

به هفت اورنگ روشن خورد سوگند             به روشن نامه گیتی خداوند

که گر خون گریم از عشق جمالش             نخواهم شد مگرجفت حلالش

پس از این شیرین در برابر خواهشها و وسوسه های خسرو مقاومت می کند و چنین جوابهایی به او می دهد.                                                                                                                                    

ملک را گرم دید از بیقراری                        بدو گفتا مکن بد زینهاری

چه باید خویشتن را گرم کردن             مرا در روی خود بی شرم کردن

چو تو گرمی کنی نیکو نباشد                   گلی کو گرم شد خوشبو نباشد

چو باشد گفتگوی خواجه بسیار                    به گستاخی پدید آید پرستار

   این جواب ها بر خسرو گران آمده و او از فرط خشم و ناامیدی به سوی روم می تازد و پیش قیصر فرود می آید. قیصر نیز که حال خسرو را مشاهده می کند تاج و تخت خود را به خسرو تسلیم می کند و علاوه بر آن دختر خویش مریـم را هم به زناشویی او درمی آورد. پس  خسرو بـاز می گردد و با بهرام چوبین که ادعای سلطنت داشت مصاف میکند و او را شکست می دهد و بار دیگر بر تخت شاهی می نشیند.                          

 چندی نمی گذرد که  عمه شیرین دنیا را وداع می گوید و قبل از وداع چنین وصیت می کند .                                                                     

نظر کردم زروی تجربت هست         خوشیهای جهان چون خارش دست

به اول دست را خارش خوش افتد           به آخر دست بر دست آتش افتد

به اول جام گیتی خوشگوار است          همیدون مستی و آخر خمار است

جهان آن به که دانا تلخ گیرد                     که شیرین زندگانی تلخ میرد 

کسی کش زندگانی درد و داغست   به وقت مرگ خندان چون چراغ است

جهان از نام آن کس ننگ دارد                که از بهر جهان دل تنگ دارد

و با سخنان فوق شیرین را از گناه و تسلیم شدن در مقابل خسرو منع می کند. پس از مهین بانو، شیرین بر تخت پادشاهی سرزمین ارمن می نشیند و چنان حکمرانی می کند که:                                                           

                                                 

به انصافش خلایق شاد گشتند                         همه زندانیان آزاد گشتند

ز هر دروازه ای برداشت باجی              نجست از هیچ دهقانی خراجی

ز مظلومان عالم جور برداشت                همه آیین ظلم از دور برداشت

زعدلش باز با تیهو شده خویش           به یکجا آب خورده گرگ با میش

فراخی در جهان چندان اثر کرد            که یک دانه غله صد بیشتر کرد

پس از این واقعه، خبر مرگ بهرام چوبین به خسرو می رسد و خسرو از خطر سرکشی بهرام ایمن می شود. در این میان خسرو که هنوز سودای عشق شیرین را به دل دارد به نزد مریم زن رومی خود می رود و ماجرای عشق خود به شیرین را برای او بازگو می کند. و از او اجازه می خواهد که شیرین را به قصر خود بیاورد. اما مریم  خسرو را تهدید   می کند که اگر شیرین به قصر او بیاید خود را حلق آویز خواهد کرد. این تهدید  مانع  اقدام خسرو می شود. بدین ترتیب مدت ها می گذرد و با مرگ مریم این مانع برداشته می شود و خسرو، شیرین را به همسری می گیرد و به وصال او می رسد                                                                       

   بهر حال قصه خسرو و شیرین که توسط نظامی شاعر توانای ایرانی به رشته تحریر کشیده شده  یکی از زیباترین داستانهای ایرانی است اما نکته قابل توجه دیگر خود شیرین است.  شیرین در اغلب متون فارسی به عنوان یک ارمنی معرفی شده است. زیرا در داستان خسرو و شیرین نظامی او را اهل سرزمین ارمن خوانده است. اما  سعید نفیسی که از نویسندگان توانای ایرانی است او را از نصارای آرامی مغرب ایران می داند و توضیح می دهد که به واسطه شباهت کلمه آرامی با ارمنی در دوره های بعد او را ارمنی دانسته اند. البته آنان که شیرین را ارمنی خوانده اند، اگر در مطالعه متن دقت کافی به خرج  می دادند متوجه چند نکته می شدند که دلالت بر آرامی بودن (سریانی یا آشوری) شیرین دارد. در درجه نخست در بخش حکایت کردن شاپور از شیرین پیش خسرو و عاشق شدن ، شاپور از سرزمین و اصل و نسب شیرین می گوید:                              

   

از آن سوی کُهستان منزلی چند                  که باشد فُرضه دریای دربند

زنی فرمانده است از نسل شاهان               شده جوش سپاهش تا سپاهان

همه اقلیم اران تا به ارمن                         مقرر گشته بر فرمان آن زن

ندارد هیچ مرزی بی خراجی                    همه دارد مگر تختی و تاجی

هزارش قلعه بر کوه بلند است           خزینه اش را خدا داند که چند است

ز جنس چارپا چندان که خواهی           به افزونی فزون از مرغ و ماهی

ندارد شوی و دارد کامرانی                       به شادی می گذارد زندگانی

ز مردان بیشتر دارد سترگی                  مهین بانوش خوانند از بزرگی

شمیرا نام دارد آن جهانگیر                    شمیرا را مهین بانوست تفسیر

همچنین در بخش حکایت کردن خسرو با مریم و شفاعت کردن به جهت

شیرین، نظامی از زبان مریم چنین درباره شیرین سخن می گوید:        

من افسونهای او را نیک دانم                  چنین افسانه ها را نیک خوانم

مرا با جادویی هم حقه سازی                   که بر سازد ز بابِل حقه بازی

  

  با توجه به توضیحات نظامی کاملأ واضح است که شیرین نمی تواند ارمنی باشد بلکه این کم اطلاعی بعضی از نویسندگان از تاریخ مملکت ایران است که بدون توجه به جزئیات ذکر شده توسط نظامی، شیرین را ارمنی دانسته اند. چنان که سعید نفیسی در کتاب خود "مسیحیت در ایران" اظهار می دارد که نصارا (مسیحیان) از ساکنان قدیمی ایران بوده  و در 225 میلادی بالغ بر بیست ناحیه اسقفی در بین النهرین و ایران وجود داشته است. وی همچنین توضیح می دهد که کلیسای ایران را فردی بنام ماری (مار ماری) تأسیس کرده است. مار ماری پس از مرگ مار ادای از شهر ادس بیرون آمده و به جاهای مختلف از جمله شهر اربل و به سواحل رود زاب بزرگ و سرزمین آسور و نینوا رفته و یکی از اعوان خود را به کردستان وکشور مادها فرستاده و وی در محلی به نام گاوار در کنار دریاچه اورمیه شهید شده است.                                                              

   از تفاصیل فوق می توان دریافت که منظور از نصارا و عیسویان در این کتاب آشوری ها بوده است  که بعد از سقوط کشور آشور و گرویـدن  به مسیحیت به نام های مذهبی مختلفی نامیده شده اند.  علاوه برآن، اشاره نظامی به بابِل خود سندی دیگر بر این مدعا است. و دلیل دیگر نام عمه شیرین است. شمیرا تلفظ دیگری از شمیران یا شمیران است که از اسامی ملی  آشوری ها می باشد و پر واضح است که شیرین آشوری بوده است.  بر طبق نوشته سعید نفیسی شیرین در پرات در سرزمین میشان در ناحیه ای که همه مردم آن نسطوری بودند بدنیا آمده بود. و این خود دلیل دیگری بر آشوری بودن وی می باشد. هم از این روست که نام شیرین نامی متداول بوده وبسیاری از دختران آشوری به این اسم نامیده شده اند.                                                       

  در مورد علت اشاره نظامی به سرزمین ارمن که باعث سوء تفاهم شده بسیار منطقی خواهد بود که تصور کنیم سرزمین ارمن نیز از مناطق تحت حکومت شمیرا بوده  زیرا ارمنستان همواره تحت سلطه کشورهای دیگر و از جمله آشوری ها بوده و بعد از سقوط نینوا، آشوری ها هر چند امپراطوری خود را از دست دادند اما حکومت های محلی متعددی را تشکیل دادند.                                                                                    

   بهر حال از شیرین که مسیحی مومنی بود در تاریخ کلیسا نیز نام برده شده است. برطبق روایات، وی صومعه ای برای صبریشوع اسقف لاشوم بنا کرد که صومعه سن سرگیوس (مار سرگیس) در منطقه کوهستانی شهرزور واقع در بیت گرمایی بوده است . در کتاب استان آذربایحان غربی  آمده است: " کلیسای مارسرگیس در دامنه کوه سیر در 12 کیلومتری غرب شهرستان اورمیه،  به امر زن مسیحی خسرو پرویز پادشاه ساسانیان به نام شیرین ساخته است. مارسرگیس از رجال برجسته دربار روم بوده است که به علت گرویدن به آئین مسیح مورد خشم و غضب  امپراطور روم که ماکسیمیلیانوس نام داشت قرار گرفته و بعلت بی اعتنایی به فرمان امپراطور مبنی بر ترک مسیحیت و بازگشت به کیش بت پرستی در هفتم اکتبر 215 میلادی به قتل رسید. در زمان خسرو پرویز چون نبردی سخت بین ایرانیان و رومیان در گرفت، شیرین ملکه پادشاه نذر کرد که اگر شاه ایران بر رومیان غلبه نماید کلیسایی به نام مارسرگیس بنا نهد و چون رومیان مغلوب شدند و قسمت  بزرگی از مناطق آذربایجان و ارمنستان به تصرف ایرانیان درآمد وی کلیسای مارسرگیس را در کوه سیر بنا کرد.                                                                                                                           
 برطبق منابع تاریخی،  شیرین  علاوه بر این که همسر شاه ایران  وملکه وی بود، در اداره امور مربوط به مسیحیان نیز تأثیراتی داشته است. از جمله در انتخاب مطران ها و اسقف های مسیحی از نفوذ خود استفاده می کرد و به نفع افراد خاصی دخالت می نمود. خسرو از شیرین فرزند پسری بنام مردانشاه داشت که پس از کشته شدن خسرو، او نیز به همراه تعدادی از برادرانش بقتل رسید .                                                             
شیرین موضوع یکی دیگر از اشعار زیبای نظامی به نام "شیرین و فرهاد" نیز بوده است. عشق فرهاد به شیرین در ادبیات فارسی نشانه عشقی پرشور ودیوانه وار  به شمار می رود. فرهاد مردی کوه کن بوده و سنگ تراشی های کوه بیستون را از او دانسته اند که عشق او به شیرین  موجب بوجود آمدن آنها شده است.                                                                                           

       منابع مورد استفاده دراین نوشته:                                                                                   

1 ـ خمسه نظامی، براساس نسخه سعدلو (قرن هشتم هجری)، تصحیح سامیه بصیر مژدهی، باز نگریسته بهاءالدین خرمشاهی

2 ـ مسیحیت در ایران نوشته سعید نفیسی

3 ـ استان آذربایجان غربی (مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی) نوشته حسن زنده دل و دستیاران